راه آهن سراسری ایران | میراث جهانی یونسکو در ۱۴۰۰

آیا تا به حال به این فکر کرده اید که چگونه یکی از بزرگترین پروژه های مهندسی ایران در دوران معاصر نه تنها جغرافیای کشور را تغییر داد بلکه اکنون به عنوان بخشی از میراث جهانی بشریت شناخته می شود؟ راه آهن سراسری ایران فراتر از یک مسیر حمل و نقل داستانی از اراده ملی چالش های مهندسی و اهمیت استراتژیک در تاریخ معاصر ماست. این خط آهن که شمال و جنوب ایران را به هم متصل می کند اخیراً به دلیل ارزش های استثنایی خود در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. در این محتوا به جزئیات این شاهکار صنعتی و دلایل اهمیت جهانی آن خواهیم پرداخت.

پیشینه احداث راه آهن ایران

ایده احداث راه آهن در ایران به میانه دوران قاجار بازمی گردد. شخصیت هایی مانند یوسف خان مستشارالدوله و مرتضی قلی خان صنیع الدوله بر لزوم این فناوری برای پیشرفت کشور تاکید داشتند و مقالات متعددی در این باره نوشته شد.

اولین تلاش ها به سال ۱۲۲۷ خورشیدی با احداث خط کوتاهی بین رشت پیربازار و بندر انزلی برمی گردد که بقایای آن هنوز وجود دارد. در سال ۱۲۶۱ نیز خط تراموایی بین تهران و شاه عبدالعظیم کشیده شد که البته دوامی نداشت.

در سال های بعد خطوط دیگری با اهداف عمدتاً نظامی یا تجاری توسط کشورهای خارجی مانند روسیه (جلفا به تبریز) و انگلستان (بوشهر به برازجان و میرجاوه به زاهدان) احداث شد اما هیچ کدام به صورت یک شبکه سراسری کشور را پوشش نمی دادند.

ایده تأسیس راه آهن سراسری

با وجود تلاش های اولیه و درک اهمیت راه آهن احداث یک خط سراسری با موانع جدی روبرو بود. کشورهای قدرتمند آن زمان به ویژه روسیه و انگلستان به دلیل منافع استراتژیک خود با احداث خط آهنی که موقعیت آن ها را به خطر بیندازد مخالفت می کردند.

علاوه بر دخالت های خارجی دولت ایران با مشکل کمبود منابع مالی نیز دست و پنجه نرم می کرد. این عوامل باعث شد که ایده راه آهن سراسری برای دهه ها در حد بحث و آرزو باقی بماند.

لایحهٔ راه آهن سراسری ایران

پس از کودتای ۱۲۹۹ و روی کار آمدن رضاخان ایده احداث راه آهن سراسری با جدیت بیشتری دنبال شد. برخلاف طرح های پیشین که عمدتاً تحت تاثیر منافع خارجی بودند این بار اراده بر این بود که پروژه با اتکا به توان داخلی و در راستای منافع ملی انجام شود.

سرانجام در اسفند ماه ۱۳۰۵ لایحه تأسیس راه آهن سراسری ایران در مجلس شورای ملی به تصویب رسید. این مصوبه گامی حیاتی برای تبدیل ایده دیرینه احداث راه آهن سراسری به واقعیت بود و مسیر را برای آغاز عملیات اجرایی هموار کرد.

تأمین مالی

یکی از چالش های اصلی در احداث پروژه ای به این عظمت تأمین مالی آن بود. دولت وقت تصمیم گرفت به جای استقراض خارجی که می توانست استقلال کشور را به خطر اندازد بودجه مورد نیاز را از منابع داخلی فراهم کند.

بر اساس پیشنهادی که مطرح شد منبع اصلی تأمین مالی پروژه درآمد حاصل از انحصار تجارت قند و شکر و چای در نظر گرفته شد. قانونی به تصویب رسید که بر اساس آن مالیات مشخصی بر روی این اقلام وضع شد و درآمد حاصله مستقیماً صرف هزینه های احداث راه آهن سراسری گردید. مابقی هزینه ها نیز از محل اعتبارات دولتی و وام های بانکی داخلی تأمین شد.

عملیات ساخت و شرکت های سازنده

عملیات اجرایی احداث راه آهن سراسری ایران در تاریخ ۲۳ مهر ۱۳۰۶ با کلنگ زنی در تهران آغاز شد. کار ساخت همزمان از سه نقطه شمال مرکز و جنوب شروع شد تا سرعت پیشرفت پروژه افزایش یابد.

در ابتدا قرارداد نقشه برداری و ساخت بخش هایی از مسیر با کنسرسیومی متشکل از شرکت آمریکایی یولن و چند شرکت آلمانی منعقد شد. شرکت آمریکایی مسئولیت بخش جنوبی و شرکت های آلمانی مسئولیت بخش شمالی را بر عهده گرفتند.

ورود کامپساکس

در ادامه روند ساخت و پس از انصراف شرکت آمریکایی یولن در سال ۱۳۰۹ به دلیل مشکلاتی از جمله تأخیر در پرداخت ها دولت ایران در سال ۱۳۱۲ قراردادی جدید با شرکت دانمارکی-سوئدی کامپساکس امضا کرد.

کامپساکس که تجربه ساخت راه آهن در ترکیه را داشت با سازماندهی کارآمد تقسیم پروژه به بخش های کوچکتر و همکاری با ۴۳ شرکت پیمانکار مختلف از کشورهای گوناگون روند ساخت را تسریع کرد و پروژه را پیش از موعد و با هزینه کمتر به پایان رساند.

سیر انجام پروژه

پروژه احداث راه آهن سراسری شامل مراحل مختلفی بود. پس از تصویب قوانین و تأمین مالی مرحله نقشه برداری و مطالعات فنی آغاز شد که با چالش های جغرافیایی فراوانی به ویژه در مناطق کوهستانی البرز و زاگرس همراه بود.

عملیات اجرایی در جبهه های مختلف شمال و جنوب پیش رفت. ساخت پل ها و تونل های متعدد برای عبور از موانع طبیعی بخش عظیمی از کار را تشکیل می داد. شرکت های پیمانکار با به کارگیری هزاران کارگر و مهندس شبانه روز برای تکمیل این مسیر حیاتی تلاش کردند.

رضاشاه

رضاشاه پهلوی نقش محوری در تحقق پروژه راه آهن سراسری ایفا کرد. او با اراده ای قاطع بر اجرای این پروژه ملی تأکید داشت و بر روند ساخت نظارت می کرد. انتخاب مسیر شمال به جنوب هرچند با انتقاداتی همراه بود اما هدف اصلی آن ایجاد یک شریان حیاتی برای ارتباط داخلی و دسترسی به آب های آزاد بود.

تأمین مالی پروژه از طریق منابع داخلی یکی از افتخارات این دوره محسوب می شود که نشان دهنده استقلال مالی در اجرای پروژه های بزرگ زیربنایی بود. رضاشاه در مراسم اتصال دو خط شمال و جنوب در ایستگاه سفیدچشمه اراک حضور یافت و آخرین پیچ ریل را سفت کرد.

ایستگاه ها در زمان تأسیس

در زمان تکمیل و بهره برداری اولیه راه آهن سراسری در سال ۱۳۱۷ ایستگاه های متعددی در طول مسیر احداث شده بودند تا خدمات لازم به قطارها و مسافران ارائه شود.

این ایستگاه ها شامل نقاط مهمی در شمال مانند بندر ترکمن (بندر شاه سابق) ساری قائم شهر (شاهی سابق) و پل سفید در مرکز مانند گرمسار تهران و قم و در جنوب مانند اراک دورود اندیمشک اهواز و بندر امام خمینی (بندر شاپور سابق) بودند که نقاط آغازین و پایانی مسیر را تشکیل می دادند.

افتتاح

پس از سال ها تلاش و غلبه بر چالش های متعدد مهندسی و مالی پروژه احداث راه آهن سراسری ایران در تاریخ ۲۷ مرداد ۱۳۱۷ به پایان رسید. این رویداد مهم با اتصال خط آهن شمال و جنوب در ایستگاه سفیدچشمه اراک جشن گرفته شد.

مراسم رسمی افتتاح راه آهن سراسری در تاریخ ۴ شهریور ماه ۱۳۱۷ برگزار شد. این افتتاح نقطه عطفی در تاریخ حمل و نقل و توسعه صنعتی ایران بود و امکان جابجایی کالا و مسافر در مقیاس وسیع را در داخل کشور فراهم آورد.

اشغال ایران در جنگ دوم جهانی و استفاده از راه آهن

اهمیت استراتژیک راه آهن سراسری ایران بلافاصله پس از افتتاح و با وقوع جنگ جهانی دوم آشکار شد. در سال ۱۳۲۰ و پس از اشغال ایران توسط متفقین (شوروی و بریتانیا) این خط آهن نقش حیاتی در انتقال تسلیحات تجهیزات و مواد غذایی از طریق کریدور پارسی به شوروی ایفا کرد.

متفقین به ویژه آمریکایی ها با استفاده از این مسیر حجم عظیمی از کمک ها را به شوروی ارسال کردند. این نقش مهم باعث شد وینستون چرچیل نخست وزیر وقت بریتانیا پل ورسک در مسیر این راه آهن را «پل پیروزی» بنامد.

پس از جنگ جهانی دوم

پس از پایان جنگ جهانی دوم و خروج نیروهای متفقین از ایران راه آهن سراسری نقش خود را به عنوان یک شریان حیاتی حمل و نقل داخلی ادامه داد. در دهه های بعد شبکه راه آهن ایران گسترش یافت و خطوط جدیدی به نقاط مختلف کشور احداث شد.

این گسترش شامل اتصال شهرهایی مانند مشهد تبریز اصفهان یزد و کرمان به شبکه سراسری بود. در سال های اخیر نیز پروژه هایی مانند اتصال ایران به شبکه ریلی کشورهای همسایه مانند ترکمنستان و قزاقستان در راستای تکمیل کریدورهای بین المللی انجام شده است.

ماجرای پرونده راه آهن سراسری ایران در یونسکو

پرونده ثبت راه آهن سراسری ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو روندی طولانی و پرفراز و نشیب داشت. ایران در سال ۱۳۹۶ پرونده اولیه را به یونسکو ارائه داد اما کارشناسان یونسکو نظرات اصلاحی بر آن وارد کردند.

این پرونده در سال ۲۰۱۹ در کمیته میراث جهانی یونسکو مورد بررسی قرار گرفت اما به دلیل برخی ایرادات کارشناسان ایکوموس (شورای بین المللی بناها و محوطه ها) برای اصلاح و تکمیل بازگردانده شد. با وجود این ایران یک سهمیه ثبت جهانی خود را در آن سال از دست داد.

قرار بود پرونده پس از اصلاحات در اجلاس سال ۲۰۲۰ مجدداً بررسی شود اما به دلیل دنیاگیری ویروس کرونا این اجلاس به سال ۲۰۲۱ موکول شد. سرانجام در چهل و چهارمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو که به صورت مجازی در چین برگزار شد پس از اعمال اصلاحات نهایی و شفاف سازی برخی موارد راه آهن سراسری ایران در تاریخ ۳ مرداد ۱۴۰۰ در فهرست آثار جهانی یونسکو به ثبت رسید.

علت ثبت را آهن سراسری ایران در فهرست جهانی

ثبت راه آهن سراسری ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو بر اساس معیارهای مشخصی صورت گرفت که نشان دهنده ارزش استثنایی و جهانی این اثر است. یونسکو این راه آهن را به عنوان شاهدی برجسته از میراث صنعتی بشر و بخشی برجسته از میراث معماری و صنعتی معاصر معرفی کرد.

این اثر نه تنها از نظر فنی و مهندسی در زمان خود یک شاهکار محسوب می شد بلکه نحوه تأمین مالی آن از منابع داخلی و غلبه بر چالش های عظیم طبیعی در مسیرهای کوهستانی نیز از دلایل اهمیت آن بود. همچنین نقش این راه آهن در تاریخ معاصر و ارتباط آن با رویدادهایی مانند جنگ جهانی دوم به ارزش جهانی آن افزود.

«راه آهن سراسری ایران» شاهدی برجسته از میراث صنعتی بشر است

یونسکو راه آهن سراسری ایران را به عنوان نمادی از پیشرفت های صنعتی و مهندسی در اوایل قرن بیستم به رسمیت شناخت. این پروژه با به کارگیری تکنیک های پیشرفته مهندسی احداث پل ها و تونل های متعدد در مسیرهای دشوار و استفاده از ماشین آلات مدرن نمونه ای برجسته از میراث صنعتی بشر محسوب می شود.

مقاومت سازه ها طراحی مسیر در میان چهار اقلیم متفاوت آب و هوایی و ابعاد وسیع پروژه همگی گواه بر نبوغ و توانمندی مهندسان و کارگرانی است که در ساخت آن مشارکت داشتند و آن را به شاهکاری از دوران خود تبدیل کرده اند.

راه آهن سراسری ایران؛ بخشی برجسته از میراث معماری و صنعتی معاصر

راه آهن سراسری ایران نه تنها از نظر فنی و صنعتی بلکه از منظر معماری نیز دارای اهمیت است. ایستگاه ها پل ها و تونل های این مسیر با طراحی ها و سبک های معماری خاص خود بخشی از میراث معماری و صنعتی معاصر ایران محسوب می شوند.

پل هایی مانند پل ورسک که نمونه ای از معماری مقاوم و هوشمندانه در مناطق کوهستانی است یا ایستگاه های راه آهن با طراحی های منحصر به فرد همگی به ارزش هنری و تاریخی این اثر می افزایند و آن را به مجموعه ای کامل از دستاوردهای صنعتی و معماری تبدیل کرده اند.

مقایسه با کشورهای دیگر

هرچند ایران در احداث راه آهن سراسری نسبت به برخی کشورهای همسایه مانند ترکیه روسیه مصر و هندوستان که زودتر صاحب شبکه ریلی شده بودند تأخیر داشت اما پروژه راه آهن سراسری ایران ویژگی های منحصر به فردی دارد.

این پروژه برخلاف بسیاری از خطوط آهن در کشورهای دیگر که با وام ها یا امتیازات خارجی ساخته شدند عمدتاً با سرمایه داخلی تأمین مالی شد. همچنین گستردگی مسیر و عبور از مناطق بسیار دشوار جغرافیایی با چالش های مهندسی عظیمی همراه بود که آن را از پروژه های مشابه متمایز می کند.

راه آهن سراسری ایران میراث ملموس ایران در یونسکو

با ثبت جهانی راه آهن سراسری ایران در تاریخ ۳ مرداد ۱۴۰۰ این اثر به عنوان بیست و پنجمین میراث فرهنگی ملموس ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت. این ثبت نخستین اثر میراث صنعتی ایران در این فهرست نیز محسوب می شود.

این دستاورد اهمیت تاریخی فرهنگی مهندسی و استراتژیک راه آهن سراسری ایران را در سطح بین المللی به رسمیت شناخت و آن را در کنار دیگر آثار شاخص جهانی قرار داد. این ثبت زمینه را برای حفاظت و معرفی بیشتر این میراث ارزشمند فراهم می کند.

راه آهن سراسری ایران در چه سالی در یونسکو ثبت شد؟

راه آهن سراسری ایران در تاریخ ۳ مرداد ۱۴۰۰ (۲۶ ژوئیه ۲۰۲۱) در چهل و چهارمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

مسیر راه آهن سراسری ایران از کجا تا کجاست؟

مسیر اصلی راه آهن سراسری ایران از بندر ترکمن (بندر شاه سابق) در شمال و در کنار دریای خزر آغاز شده و تا بندر امام خمینی (بندر شاپور سابق) در جنوب و در کنار خلیج فارس امتداد دارد.

مبدع و مجری خط آهن سراسری ایران چه کسی بود؟

ایده اولیه احداث راه آهن سراسری سال ها پیش از اجرا مطرح بود اما پروژه عظیم راه آهن سراسری در دوران پادشاهی رضاشاه پهلوی آغاز و تکمیل شد و شرکت دانمارکی-سوئدی کامپساکس مجری اصلی آن بود.

چرا راه آهن سراسری ایران یک اثر جهانی است؟

راه آهن سراسری ایران به دلیل اهمیت تاریخی فنی مهندسی و فرهنگی خود به ویژه غلبه بر چالش های طبیعی تأمین مالی داخلی و نقش آن در تاریخ معاصر به عنوان شاهدی برجسته از میراث صنعتی بشر شناخته شده و دارای ارزش جهانی است.

چه بخش هایی از راه آهن سراسری ایران در فهرست یونسکو ثبت شده است؟

کل مسیر ۱۳۹۴ کیلومتری راه آهن سراسری ایران شامل پل ها تونل ها ایستگاه ها و تأسیسات مرتبط در طول مسیر از بندر ترکمن تا بندر امام خمینی به صورت یک مجموعه واحد در فهرست یونسکو ثبت شده است.

ثبت جهانی راه آهن سراسری ایران چه اهمیتی دارد؟

ثبت جهانی راه آهن سراسری ایران اهمیت تاریخی فرهنگی و مهندسی این اثر را در سطح بین المللی به رسمیت می شناسد به حفاظت بهتر از آن کمک می کند و زمینه را برای جذب گردشگر و معرفی بیشتر این میراث ارزشمند فراهم می آورد.