برای جلوگیری از پدیده انتحال چه باید کرد

پیشگیری از سرقت ادبی در تحقیقات و مقالات علمی امری حیاتی است. با رعایت اصول نگارش و استناد می‌توان از این پدیده جلوگیری کرد.

دسترسی آسان به انبوه اطلاعات در دنیای امروز هرچند فرصت‌های بی‌نظیری برای پژوهش و یادگیری فراهم کرده است اما همزمان خطر بروز پدیده‌ای ناخواسته به نام سرقت ادبی یا انتحال را نیز افزایش داده است. این پدقت به معنای استفاده از ایده‌ها کلمات عبارات یا ساختارهای فکری دیگران بدون ذکر صحیح و کامل منبع اصلی است. سرقت ادبی تنها محدود به کپی کردن مستقیم متن نیست بلکه می‌تواند شامل بازنویسی نزدیک به متن اصلی بدون ارجاع استفاده از ایده‌ها یا نتایج پژوهش‌های دیگران بدون ذکر نام صاحب اثر یا حتی استفاده مجدد از آثار قبلی خود بدون اشاره به منبع قبلی باشد. در واقع هر اقدامی که حقوق مالکیت فکری دیگران را نادیده گرفته و کار آن‌ها را به نام خود معرفی کند مصداق سرقت ادبی محسوب می‌شود. این پدیده نه تنها غیراخلاقی است بلکه می‌تواند پیامدهای جدی آکادمیک حرفه‌ای و حتی قانونی برای فرد خاطی به همراه داشته باشد.

سرقت ادبی شکال و انواع گوناگونی دارد که شناخت آن‌ها برای هر پژوهشگر و نویسنده‌ای ضروری است. یکی از رایج‌ترین انواع سرقت ادبی مستقیم است که در آن نویسنده بخش‌هایی از متن دیگران را عینا کپی کرده و بدون استفاده از علامت نقل قول یا ذکر منبع آن را در اثر خود قرار می‌دهد. نوع دیگر سرقت ادبی موزاییکی یا وصله‌ای است که در آن نویسنده تکه‌هایی از متون مختلف را با هم ترکیب کرده و متنی جدید می‌سازد اما همچنان بدون تغییرات اساسی در ساختار جمله یا واژگان و بدون ذکر منبع آن را ارائه می‌دهد. سرقت ادبی سهوی نیز ممکن است رخ دهد؛ این نوع بیشتر ناشی از عدم آگاهی کافی نسبت به اصول صحیح استناددهی پارافریز کردن نادرست یا فراموشی در ذکر کامل مشخصات منابع است. در کنار این‌ها سرقت ادبی چارچوبی به استفاده از ساختار کلی یا قالب مقاله یا اثر دیگران بدون تغییرات محتوایی قابل توجه اشاره دارد. شناخت این دسته‌بندی‌ها کمک می‌کند تا نویسندگان با دقت بیشتری در فرآیند نگارش و استفاده از منابع عمل کنند.

سرقت ادبی از خود که به آن خودانتحالی یا Self-Plagiarism نیز گفته می‌شود زمانی رخ می‌دهد که یک نویسنده بخش‌هایی از آثار قبلی خود را که قبلاً منتشر شده‌اند (مانند مقالات پایان‌نامه‌ها کتاب‌ها یا گزارش‌ها) مجدداً در اثر جدیدی استفاده کند بدون اینکه به منبع اصلی یعنی کار قبلی خود به درستی ارجاع دهد. برخی ممکن است تصور کنند که استفاده از کار خودشان مشکلی ندارد اما این کار می‌تواند گمراه‌کننده باشد و اعتبار اثر جدید را زیر سوال ببرد. این عمل به خصوص در محیط‌های آکادمیک و پژوهشی که انتظار می‌رود هر اثر جدید حاوی مطالب اصیل و نو باشد ناپذیرفتنی است. استفاده مجدد از داده‌ها روش‌ها یا بخش‌های متنی قابل توجه از کارهای قبلی بدون ارجاع مناسب خواننده را به اشتباه می‌اندازد که این مطالب جدید هستند در حالی که قبلاً ارائه شده‌اند. بنابراین حتی در استفاده از آثار خود رعایت اصول استناد و شفافیت در مورد منبع اصلی ضروری است.

پیامدهای سرقت ادبی می‌تواند بسیار گسترده و مخرب باشد و تنها به از دست دادن اعتبار علمی محدود نمی‌شود. در محیط‌های آکادمیک دانشجویان ممکن است با مجازات‌هایی مانند کسر نمره رد شدن در درس تعلیق یا حتی اخراج از دانشگاه مواجه شوند. برای پژوهشگران و اساتید سرقت ادبی می‌تواند منجر به رد شدن مقالات از سوی مجلات علمی از دست دادن جایگاه شغلی سلب مدارک تحصیلی یا افت شدید اعتبار حرفه‌ای شود. در سطح گسترده‌تر سرقت ادبی به جامعه علمی و دانش آسیب می‌زند زیرا بر پایه اعتماد و اصالت استوار است. علاوه بر پیامدهای آکادمیک و حرفه‌ای سرقت ادبی می‌تواند پیامدهای قانونی نیز داشته باشد به خصوص اگر حقوق کپی‌رایت نقض شده باشد. صاحب اثر اصلی می‌تواند برای جبران خسارت یا جلوگیری از استفاده غیرمجاز از اثر خود اقدامات قانونی انجام دهد. این پیامدها نشان می‌دهند که چرا پرهیز از سرقت ادبی تا این حد حیاتی است.

قوانین مربوط به برخورد با سرقت ادبی در کشورهای مختلف و نیز در نهادهای آکادمیک متفاوت است اما اصول کلی بر حفاظت از مالکیت فکری و اطمینان از اصالت آثار استوار است. بسیاری از دانشگاه‌ها و موسسات تحقیقاتی دارای آیین‌نامه‌های داخلی سختگیرانه‌ای در این زمینه هستند که در آن‌ها مجازات‌های متناسب با شدت و نوع سرقت ادبی از تذکر و کسر نمره گرفته تا اخراج مشخص شده است. در سطح ملی و بین‌المللی قوانین کپی‌رایت و مالکیت فکری چارچوبی قانونی برای برخورد با استفاده غیرمجاز از آثار فراهم می‌کنند. این قوانین به صاحب اثر اصلی حق انحصاری برای تکثیر توزیع و نمایش اثر خود را می‌دهند و هرگونه استفاده بدون اجازه یا بدون ذکر منبع می‌تواند نقض این حقوق تلقی شود. در برخی کشورها سرقت ادبی در موارد خاص می‌تواند جرم کیفری نیز محسوب شود. آشنایی با این قوانین برای هر نویسنده و پژوهشگری که قصد انتشار آثار خود را دارد ضروری است.

مقابله با سرقت ادبی و اطمینان از اصالت کار نیازمند رویکردی جامع و رعایت دقیق برخی اصول در طول فرآیند تحقیق و نگارش است. این راهکارها نه تنها به جلوگیری از سرقت ادبی عمدی کمک می‌کنند بلکه از بروز سرقت‌های سهوی نیز پیشگیری می‌نمایند. اولین گام در این مسیر مدیریت صحیح منابع است. از همان ابتدای تحقیق باید اطلاعات مربوط به تمامی منابع مورد استفاده اعم از کتاب‌ها مقالات وب‌سایت‌ها گزارش‌ها و غیره به دقت ثبت و نگهداری شوند. این شامل نام نویسنده سال انتشار عنوان اثر نام نشریه یا کتاب شماره جلد و صفحه و در مورد منابع آنلاین آدرس دقیق اینترنتی و تاریخ دسترسی است. استفاده از نرم‌افزارهای مدیریت منابع مانند Mendeley EndNote یا Zotero می‌تواند این فرآیند را بسیار ساده‌تر و سازمان‌یافته‌تر کند. داشتن یک فهرست کامل و دقیق از منابع فرآیند استناددهی در متن و تهیه فهرست منابع نهایی را تسهیل کرده و احتمال فراموشی یا اشتباه در ارجاع‌دهی را به حداقل می‌رساند.

یکی از روش‌های اصلی برای استفاده از ایده‌ها یا کلمات دیگران بدون ارتکاب سرقت ادبی استفاده صحیح از نقل قول مستقیم است. نقل قول مستقیم به معنای آوردن عین کلمات یا جملات منبع اصلی در متن خود است. برای انجام صحیح این کار لازم است که متن مورد نظر دقیقاً همان‌طور که در منبع اصلی آمده نوشته شود و در داخل علامت نقل قول قرار گیرد. استفاده از علامت نقل قول نشان می‌دهد که این بخش از متن متعلق به نویسنده دیگری است. علاوه بر قرار دادن متن در داخل علامت نقل قول باید بلافاصله پس از آن منبع نقل قول به روش استاندارد (مانند سبک APA MLA Chicago و غیره) در داخل متن ذکر شود. این استناد درون‌متنی شامل نام نویسنده سال انتشار و شماره صفحه یا پاراگراف (در صورت امکان) است. استفاده از نقل قول مستقیم باید هدفمند و محدود باشد؛ زیاده‌روی در استفاده از نقل قول مستقیم حتی با ذکر منبع می‌تواند نشان‌دهنده عدم توانایی نویسنده در درک و تحلیل مطالب و بازنویسی آن‌ها با زبان خود باشد و از کیفیت کلی اثر بکاهد.

استناد صحیح و کامل به منابع ستون فقرات نگارش آکادمیک و پژوهشی است و نقشی حیاتی در پیشگیری از سرقت ادبی ایفا می‌کند. هر بار که از ایده‌ای داده‌ای نظریه‌ای یا حتی یک عبارت خاص از منبع دیگری استفاده می‌کنید چه به صورت نقل قول مستقیم چه پارافریز یا خلاصه باید منبع اصلی را در متن خود ذکر کنید. این استناد درون‌متنی باید شامل اطلاعات کافی برای شناسایی منبع باشد. علاوه بر استنادهای درون‌متنی لازم است در انتهای اثر خود فهرستی کامل و جامع از تمامی منابعی که در متن به آن‌ها استناد کرده‌اید ارائه دهید. این فهرست منابع (Bibliography یا References) باید با فرمت یکی از سبک‌های استاندارد استناددهی (مانند APA MLA Chicago Harvard و غیره) تنظیم شود. انتخاب سبک استناددهی معمولاً بر اساس رشته تحصیلی نوع نشریه یا الزامات دانشگاه یا موسسه تعیین می‌شود و نکته مهم این است که در سراسر اثر از یک سبک واحد و سازگار استفاده شود. دقت در جزئیات فرمت‌بندی استنادها و فهرست منابع نشان‌دهنده حرفه‌ای بودن نویسنده و احترام به حقوق مالکیت فکری دیگران است.

پارافریز کردن یا بازنویسی یکی از مهم‌ترین مهارت‌ها برای استفاده از اطلاعات منابع دیگر بدون کپی کردن مستقیم و ارتکاب سرقت ادبی است. پارافریز به معنای بیان ایده یا اطلاعاتی که از یک منبع دیگر به دست آورده‌اید با استفاده از کلمات و ساختار جملات خودتان است. هدف از پارافریز نشان دادن درک شما از مطلب اصلی و ادغام آن با ایده‌های خودتان است. یک پارافریز خوب نباید تنها جایگزینی چند کلمه با مترادف‌های آن‌ها یا تغییر جزئی در ترتیب کلمات باشد؛ بلکه باید ساختار جمله و نحوه بیان ایده کاملاً متفاوت از متن اصلی باشد در حالی که معنای اصلی حفظ شود. حتی پس از پارافریز موفقیت‌آمیز ذکر منبع اصلی (استناد درون‌متنی) همچنان الزامی است زیرا ایده یا اطلاعات متعلق به نویسنده اصلی است حتی اگر شما آن را با کلمات خودتان بیان کرده باشید. تمرین و دقت در پارافریز کردن ابزاری قدرتمند برای پرهیز از سرقت ادبی و تقویت مهارت‌های نوشتاری شماست.

مرحله ویرایش و غلط‌گیری نهایی گامی حیاتی در اطمینان از صحت و اصالت اثر و پیشگیری از سرقت ادبی سهوی است. پس از اتمام نگارش اولیه و حتی پس از استناددهی و پارافریز باید کل متن را با دقت بازخوانی کنید. در این مرحله تمرکز ویژه‌ای بر روی بخش‌هایی که از منابع دیگر استفاده کرده‌اید داشته باشید. بررسی کنید که آیا تمامی نقل قول‌های مستقیم در داخل علامت نقل قول قرار گرفته‌اند؟ آیا برای تمامی ایده‌ها اطلاعات یا جملاتی که از منابع دیگر گرفته‌اید (چه به صورت نقل قول چه پارافریز یا خلاصه) استناد درون‌متنی مناسب آورده‌اید؟ آیا فهرست منابع در انتهای اثر شامل تمامی منابعی است که در متن به آن‌ها اشاره کرده‌اید و آیا اطلاعات آن‌ها کامل و با فرمت صحیح (بر اساس سبک استناددهی انتخابی) نوشته شده است؟ همچنین متن را برای هرگونه شباهت ناخواسته با منابع اصلی بررسی کنید. یک بازخوانی دقیق می‌تواند خطاهای سهوی در استناددهی یا پارافریز نامناسب را آشکار سازد و شما را از دردسرهای احتمالی نجات دهد.

مفهوم سرقت ادبی از خود نشان می‌دهد که حتی در استفاده از آثار قبلی خودمان نیز باید احتیاط کنیم. اگر قصد دارید بخشی از یک مقاله گزارش پایان‌نامه یا هر اثر دیگری را که قبلاً نوشته و منتشر کرده‌اید در اثر جدیدی به کار ببرید نمی‌توانید صرفاً آن بخش را کپی کرده و در متن جدید قرار دهید. این کار ممکن است به عنوان سرقت ادبی از خود تلقی شود به خصوص اگر اثر جدید در یک محیط آکادمیک یا پژوهشی ارائه می‌شود که انتظار اصالت و نوآوری دارد. برای استفاده صحیح از کارهای قبلی خود باید به همان روشی که به آثار دیگران استناد می‌کنید به اثر قبلی خودتان نیز ارجاع دهید. اگر بخش قابل توجهی از متن قبلی را استفاده می‌کنید ممکن است نیاز به پارافریز یا بازنویسی آن بخش‌ها باشد و سپس به اثر قبلی خود به عنوان منبع استناد کنید. شفافیت در مورد اینکه کدام بخش‌ها از کارهای قبلی گرفته شده‌اند برای حفظ اعتبار شما و اثر جدیدتان ضروری است.

سبک‌های استناددهی متفاوتی وجود دارند که هر کدام قوانین خاص خود را برای نحوه ذکر منابع در متن و در فهرست منابع دارند. سبک APA (American Psychological Association) یکی از رایج‌ترین سبک‌ها به ویژه در علوم اجتماعی و رفتاری است. در سبک APA نحوه نقل قول مستقیم به این صورت است که متن نقل شده در داخل علامت نقل قول قرار می‌گیرد و بلافاصله پس از آن استناد درون‌متنی شامل نام خانوادگی نویسنده سال انتشار و شماره صفحه یا پاراگراف (در صورت وجود) در داخل پرانتز آورده می‌شود. مثال: «متن نقل شده» (نام خانوادگی سال ص. یا پاراگراف). اگر نقل قول طولانی باشد (بیش از ۴۰ کلمه) به صورت بلوک نقل قول (بدون علامت نقل قول و با تورفتگی) آورده می‌شود و استناد پس از آن می‌آید. در فهرست منابع در پایان اثر جزئیات کامل هر منبع بر اساس فرمت مشخص APA ارائه می‌شود. رعایت دقیق این فرمت‌ها برای جلوگیری از خطاهای استنادی و حفظ یکدستی در اثر ضروری است.

همان‌طور که شناخت اصول استناددهی صحیح اهمیت دارد دانستن مواردی که نیاز به استناد ندارند نیز مهم است. اصلی‌ترین موردی که معمولاً نیاز به استناد ندارد دانش عمومی یا Common Knowledge است. دانش عمومی به اطلاعاتی اشاره دارد که به طور گسترده‌ای شناخته شده‌اند و در منابع متعدد و معتبر یافت می‌شوند به گونه‌ای که انتظار می‌رود خواننده معمولی و تحصیل‌کرده با آن‌ها آشنا باشد. مثال‌هایی از دانش عمومی شامل حقایق تاریخی مشهور (مانند تاریخ یک رویداد بزرگ) حقایق جغرافیایی شناخته شده (مانند پایتخت یک کشور) یا تعاریف پایه‌ای و مورد پذیرش در یک رشته علمی است. با این حال مرز بین دانش عمومی و اطلاعاتی که نیاز به استناد دارند همیشه کاملاً مشخص نیست. اگر در مورد اینکه آیا اطلاعاتی دانش عمومی محسوب می‌شود یا خیر تردید دارید بهتر است احتیاط کرده و به منبع آن استناد کنید. همچنین نظرات تحلیل‌ها تفسیرها یا نتایج خاص یک پژوهشگر حتی اگر بر اساس حقایق عمومی باشند دانش عمومی محسوب نمی‌شوند و نیاز به استناد دارند.

در کنار رعایت اصول نگارش و استناد استفاده از نرم‌افزارهای بررسی سرقت ادبی ابزاری کمکی قدرتمند برای اطمینان از اصالت متن و شناسایی بخش‌هایی است که ممکن است به صورت ناخواسته یا سهوی شبیه منابع موجود باشند. این نرم‌افزارها با مقایسه متن شما با پایگاه داده وسیعی از مقالات علمی کتاب‌ها پایان‌نامه‌ها صفحات وب و سایر منابع منتشر شده درصد شباهت و بخش‌های مشابه را مشخص می‌کنند. نرم‌افزارهای مختلفی در این زمینه وجود دارند که هر کدام ویژگی‌ها و قابلیت‌های متفاوتی دارند. برخی از معروف‌ترین آن‌ها شامل Turnitin است که به طور گسترده در دانشگاه‌ها استفاده می‌شود و پایگاه داده بسیار قوی دارد. Grammarly نیز علاوه بر بررسی گرامر و نگارش قابلیت بررسی سرقت ادبی را نیز ارائه می‌دهد. سایر ابزارها مانند iThenticate (بیشتر برای ناشران و پژوهشگران حرفه‌ای) Plagiarism Checker X Quetext و Skribbr نیز در دسترس هستند. هنگام انتخاب نرم‌افزار به عواملی مانند دقت حجم پایگاه داده پشتیبانی از زبان فارسی (در صورت نیاز) و هزینه توجه کنید. نتایج این نرم‌افزارها باید به دقت بررسی شوند زیرا ممکن است شباهت‌های تصادفی یا استفاده صحیح از اصطلاحات رایج را نیز گزارش دهند که نیاز به قضاوت انسانی دارد.

سرقت ادبی چیست؟

سرقت ادبی به استفاده از ایده‌ها کلمات یا آثار دیگران بدون ذکر صحیح منبع و معرفی آن‌ها به عنوان کار خود گفته می‌شود. این عمل شامل کپی مستقیم پارافریز نادرست و استفاده از ایده‌ها بدون ارجاع است.

سرقت ادبی از خود یا Self Plagiarism به چه معناست؟

این نوع سرقت زمانی اتفاق می‌افتد که فرد بخش‌هایی از آثار قبلی منتشر شده خود را در یک اثر جدید استفاده کند بدون اینکه به اثر قبلی خود به عنوان منبع ارجاع دهد.

قوانین در مبارزه با سرقت ادبی چه می‌گویند؟

قوانین مختلفی در سطح دانشگاهی ملی و بین‌المللی (مانند قوانین کپی‌رایت) برای مقابله با سرقت ادبی وجود دارند که مجازات‌هایی از کسر نمره تا اخراج و پیگرد قانونی را در پی دارند.

سرقت ادبی برای انواع محتوا وجود دارد؟

بله سرقت ادبی محدود به متون علمی نیست و می‌تواند شامل آثار ادبی هنری موسیقی کد کامپیوتری تصاویر داده‌ها و هر نوع محتوای خلاقانه دیگر باشد.

ابعاد منفی سرقت ادبی چیست؟

پیامدهای منفی شامل شکست درسی یا شغلی از دست دادن اعتبار علمی و حرفه‌ای آسیب به شهرت و مواجهه با پیامدهای قانونی و جریمه است.

آیا می‌توان از هوش مصنوعی برای نوشتن پایان نامه استفاده کرد؟

استفاده از هوش مصنوعی برای جمع‌آوری اطلاعات ایده‌پردازی یا کمک به نگارش اولیه ممکن است اما ارائه متنی که کاملاً توسط هوش مصنوعی تولید شده به عنوان کار اصلی خود نوعی سرقت ادبی یا حداقل عدم صداقت آکادمیک محسوب می‌شود و پذیرفته نیست.