یک سال و نیم پیش از پیروزی انقلاب؛ نامه ی اعتراض آمیز اسدالله علم به شاه که به برکناری اش منجر شد

به گزارش خبرگزاری پادینامگ، ساعت 11 صبح جمعه 25 فروردین 57 به وقت تهران امیر اسدالله علم یکی از نزدیک ترین رجال دربار شاه (وزیر دربار بین سال های 45 تا 56 و نخست وزیر ایران در فاصله ی سال های 41 تا 42) در بیمارستان دانشگاه نیویورک بر اثر یک بیماری درازمدت درگذشت. او چهل وپنج روز قبل از آن برای ادامه ی معالجه از فرانسه به آمریکا رفته و در بیمارستان دانشگاه نیویورک بستری شده بود.

علم از آبان 54 تا 29 تیر ماه 1356 که برای درمان از ایران عازم فرانسه شد، نه تنها وزیر دربار که نزدیک ترین شخص به شاه بود و شاه تقریبا در تمام شیون مملکت با او مشورت می کرد. از همین روست که روزنوشت های او برای شناخت مقطع 46 تا 56 حکومت پهلوی بسیار قابل تامل است. اما یکی از نکات جالب توجه در زندگی علم مقطعی است که در فرانسه به سر می برد و شاه با یک تلفن از او می خواهد که استعفا کند؛ استعفایی که البته بی دلیل هم نیست. در آن تابستان ایران دچار کمبود برق شده و خاموشی های پی درپی صدای مردم را درآورده است، اسدالله علم در واکنش به همین ماجرا نامه ی اعتراض آمیزی را در روز دوم مرداد 56 خطاب به شاه می نویسد، اما انگار همین نامه کافی است تا 11 روز بعد شاه تلفنی از او بخواهد که استعفا دهد.

«پنج شنبه 13 مرداد شاهنشاه صحبت فرمودند و فرمودند که می خواهم تو استعفا بدهی، منتها می خواستم کسی در بین نباشد و این مطلب را خودم به تو گفته باشم… عرض کردم با کمال افتخار و همین الساعه استعفایم را با قاصد مخصوص تقدیم می کنم. استعفای خودم را فرستادم و عریضه ی سپاسی از آقایی و بزرگواری شاهانه نیز تقدیم کردم. چند روز پیش هم عریضه ی تندی از اوضاع کشور و مسیله ی بی برقی و گرفتاری مردم عرض کرده بودم. من چندین دفعه با اشاره به شاهنشاه عرض کرده بودم که مرخصم فرمایند، موافقت نمی فرمودند و از مسیله می گذشتند. حالا که قصد تغییرات اساسی داشتند، مطلب به نظر مبارک شان رسید و حتی در تلفن به من فرمودند که قصد تغییرات زیادی دارم و می خواهم که تو استعفا بکنی و جایت را به کس دیگری بدهم. من که از خدا خواستم و اگر هم حالم خوب بود، از خدا می خواستم که دیگر در اوضاع ایران بی دخالت باشم. چنان پیشامد سیستان مرا سرد کرده است که به وصف نمی آید. مگر می شود از تمام ادعای حقه ی خود [آن] هم در قراردادی که صر درصد بر ضرر است گذشت و زیر آن را صحه گذاشت؟…»

متن نامه ای که علم خطاب به شاه نوشت و منجر به استعفایش شد به این شرح بود:

غلام خانه زاد – علم

دوم مرداد 1356

پیشوای بزرگ من

در زیر سایه ی مبارک در بهترین نقاط دنیا، غلام [زندگی را] با فراغ خاطر می گذراند و به وجود مبارک شاهنشاه محبوب معظم خود از صمیم قلب دعا می کند که اگر سایه ی مبارک نبود، نه تنها غلام بلکه میلیون ها ایرانی دیگر از رعایای شاهنشاه این فراغ خاطر را نداشتند. در جنوب فرانسه که به جای Promenade des Anglais حالا باید Promenade des Iraniens به وجود بیاید، همین طور ایرانی پول دار و حتی کلاه نمدی (اما پول دار) است که در خیابان ها پرسه می زنند. این ها نیست جز آسایش و گشایشی که در زیر سایه ی مبارک برای مردم به وجود آمده است. این همه به جای خود، کسی شاید متوجه آن هم نشود که از کجا به کجا رسیده ایم. آن وقت بعضی مسایل جزیی، آن چنان گریبان مردم را می گیرد که با داشتن این همه نعمت و وسعت، از تحصیل و بهداشت مجانی گرفته تا نان ارزان و اتوبوس مفت و امنیت کامل و آسایش خاطر و پول فراوان، مردم دچار ناراحتی و هیجان و عصبانیت هستند. از آن جمله است مسیله ی کمبود برق و سر به سر گذاشتن بی جهت با مردم، و تصمیمات خلق الساعه و ضد و نقیض، و عدم توجه حتی به وجود و حضور مردم، وعده های بی ربط و دروغ و غرض جراید و آلودگی ها و ندانم کاری دستگاه تبلیغاتی و غیره و غیره به طوری که غلام را دچار وهم و خیال می کند که این عمد و غرض و یا سهو خطاست؟ این همه سهو و خطا که نمی شود. غلام فکر می کند در گزارشات کمیسیون شاهنشاهی در تلویزیون دید و شنید که [یک واژه ناخوانا] موتورهای برق کارخانه ی ورامین یا شهرری را از کار انداختند که توربین های هنوز نرسیده به بندر را جایش بگذارند. یک چنین چیزی را که تصور سهو و خطا هم نمی شود درباره اش داشت. مگر عمد باشد. حتی همین حالا شنیده ام که شبکه ی برق اتمی بوشهر دو سال بعد از اتمام کارخانه هم حاضر نمی شود. این را نمی داند که درست یا ناصحیح باشد. هرچه باشد از این مقوله بسیار است که خرابکاری، بیش از سهو و غفلت، شباهت دارد.

غلام نمی خواهد خاطر مبارک را در ایام تعطیل و استراحت ملول سازد. اما در تنهایی و استراحت این جا، تمام قلب و روحم در درگاه شاهنشاه محبوب معظم من است و عالم غلامی و خدمت گذاری فکر می کند اگر پاره ای مسایل را به عرض خاکپای مبارک نرساند نه تنها گرفتار سهو و غفلت، بلکه دچار خیانت شده است. بعضی از این مسایل در عامه و همه ی طبقات اثر نمی گذارد، یا طبقه ی محدودی را در بر می گیرد و خطر آنی ندارد. ولی مسیله ی برق مابه الابتلا عموم است. به طوری که کلفت منزل غلام در بیمارستان بود که به علت سرطان، انژکسیون ماده رنگی بزند که عکس غده های سرطانی را بگیرند و برق قطع شده و او را به هفته ی دیگر حواله داده اند. بنابراین عموم مردم، چه در خانه، چه در بیمارستان چه در آسانسور و چه در ترافیک و حتی نانواخانه ها و در همه حال، گرفتار آن اند، و غلام واقعا بیم آن دارد که اگر این کار به زمستان بکشد بالاخره خدای نکره عواقب نارحت کننده داشته باشد. چون از قدیم گفته اند سرما را نمی شود به نزاکت خورد و شکم گرسنه هم نمی تواند ایمان داشته باشد.

غلام خیلی در این زمینه فکر کرده، گو این که افکار غلام بیش تر شبیه به چرت و پرت و هذیان است. ولی به هر حال این دفعه که این عریضه را به خاکپای مبارک عرض می کند در بستر بیماری و تب نیست، گو این که حال درستی هم ندارد و رو آمدنی نیست و به قول معروف کرّکرّی می کند و عمری می گذارند. اما در همه حال از فکر شاهنشاه خود بیرون نیست و در عالم غلامی تا آن جا که قدرت حرکت داشته باشد، دست از این افتخار در هر مقامی که باشد برنخواهد داشت. زیرا که:

سعدی به روزگاران مهری نشسته بر دل

بیرون نیاید از دل، الا به روزگاران

و غلام عرض می کند، حتی به روزگاران. به هر صورت مسیله ی برق کشور و در درجه ی اول تهران را غلام فکر می کند ظرف شش ماه می توان حل کرد که از سه ماه بعد اولین اثرات آن در ازدیاد برق پیدا بشود و مردم امیدوار. غلام در این زمینه می تواند به شاهنشاه خود ضمانت بدهد و راه هایی را هم که فکر کرده است به عرض برساند. اول این که صاحبان صنایع مجبور شوند برای صنعت خود برق بگذارند. این خرجی ندارد و امکان دارد. غلام با چند نفر در این زمینه صحبت کرده است حتی تقاضای خود آن هاست و تاکنون دولت اجازه نمی داده است. دوم این که تهران را به مناطق کوچک تقسیم و در هر کدام برق کوچکی دایر کنیم، از پنج هزار تا ده هزار کیلووات گرفته تا پنجاه هزار، امکان این عمل هم هست. مسیله ی اول کم خرج و حتی بی خرج است و صاحبان صنایع از خدا می خواهند.

فقط ممکن است افکار بزرگ (!) برنامه ریزی های آینده نگران بشود که نتوانیم برق های تولیدی بی حدوحصر را بفروشیم. به قول سعدی این سنگ و سبو. شاهنشاه من باید این کله ها را مانند سبو با سنگ خورد فرمایند.

موضوع دوم کمی خرج دارد، ولی امکان دارد و امکان فوری دارد و ما را از یک دردسر بزرگ در آینده رهایی می دهد. بر فرض پول دور ریخته شود، چه می شود؟ مگر کم پول در اثر این برنامه ریزی ها به هدر رفته است؟ شاهنشاه محبوب معظم من که از جزییات اطلاع دارند. غلام در حاشیه فکر می کند و حرف می زند و به سر مبارک شاهنشاه قسم می خورم که وقتی تلویزیون فرانسه را که غلام از بی کاری نگاه می کرد، در مورد انرژی و برق خودشان صحبت می کردند که در 1978-1980 دچار بی برقی خواهد شد یا نه، و به عنوان مثال یک کشور نفت خیز را که به علت عدم برنامه ریی و عدم تشکیلات دچار بی برقی شده و 40 درصد صنعت آن لطمه خورده است ایران را مثلا می آوردند، غلام می خواست تلویزیون را خورد کند. حالا این هیچ، نشنیده می گیرم.

در زمستان، عواقب نامطلوب به دنبال این ندانم کاری است. شاهنشاها حالا که غلام عرایض خود را کرده، از خاکپای همایونی اجازه می خواهد یک مطلب دیگر را هم عرض کند که اجرای این کار به دست این بدبخت ها یا متعمدین یا غفلت کاران نمی شود، و باز وقت کشور و شاهنشاه مرا تلف می کنند. این کار یک برنامه و تیم حسابی، ولی البته کوچک موقتی می خواهد تا کار را به سامان برساند.

غلام از این همه جسارت امید عفو دارد. پای شاهنشاه معظم خود را به امید عفو می بوسد ولی اولا در عالم غلامی خلاف می داند و دریغ درد اگر مطلبی به نظرش رسید به عرض نرساند، و ثانیا آن چه عرض می کند بین خدای من و شاهنشاه من و خودم است و لاغیر. بنابراین اشکالی در آن تصور نمی کند. دیگر امر در قبضه ی اقتدار همایونی است. یک سبد میوه ی شمال اروپا را برای غلام فرستاده اند، چون فصل آن می گذاشت، دیگر شاید به دست نمی آید، جسارتا بدون اجازه در اول ماه اوت تقدیم می دارد. امضا

25957