مهریه در چه صورتی به زن تعلق نمیگیرد

مهریه، به عنوان یکی از مهم ترین حقوق مالی زن در هنگام ازدواج، از جایگاه ویژه ای در فقه اسلامی و قوانین ایران برخوردار است. با این حال، تصور رایج مبنی بر تعلق همیشگی و بی قید و شرط مهریه به زن، در تمامی موارد صحیح نیست و قانون برای این حق مالی استثنائاتی در نظر گرفته است. شرایطی وجود دارد که ممکن است مهریه به طور کامل یا جزئی به زن تعلق نگیرد.

شناخت دقیق این شرایط قانونی، برای هر دو طرف ازدواج ضروری است. این آگاهی به زوجین کمک می کند تا با درک صحیح از حقوق و تعهدات خود، از بروز ابهامات و اختلافات احتمالی در آینده جلوگیری کرده و تصمیمات آگاهانه تری در زندگی مشترک و مسائل حقوقی پیرامون آن اتخاذ کنند. قانون گذار با پیش بینی این استثنائات، سعی در برقراری عدالت و منطق حقوقی در روابط خانوادگی داشته است.

اصل کلی: مالکیت مهریه به محض عقد و استثنائات آن

یکی از بنیادین ترین اصول در قانون مدنی ایران در خصوص مهریه، این است که زن به محض انعقاد عقد نکاح، مالک تمام مهریه تعیین شده می شود. این اصل در ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی به صراحت بیان شده است. معنای این ماده آن است که مالکیت مهریه، وابسته به وقوع نزدیکی یا هر شرط دیگری نیست و به محض امضای سند ازدواج، زن حق مطالبه مهریه خود را پیدا می کند و می تواند هرگونه تصرفی که بخواهد در آن انجام دهد. با وجود این اصل قاطع، قانون گذار برای موارد خاصی استثنائاتی در نظر گرفته است که در صورت تحقق آن ها، مهریه به طور کامل یا جزئی به زن تعلق نمی گیرد یا از بین می رود. این استثنائات نه تنها اصل مالکیت را نقض نمی کنند، بلکه چارچوب های دقیق تری برای اجرای عدالت در روابط زوجین ارائه می دهند و مانع از سوء استفاده های احتمالی می شوند.

مواردی که مهریه به طور کامل به زن تعلق نمی گیرد (سقوط کامل مهریه)

قانون گذار در شرایط خاصی، پرداخت کامل مهریه را منتفی می داند. این موارد عمدتاً به زمانی برمی گردند که بنیان عقد نکاح از ابتدا صحیح نبوده یا به دلایلی خاص، پیش از وقوع نزدیکی، منحل شده است.

۱. بطلان عقد نکاح پیش از نزدیکی

عقد نکاح، مانند هر عقد دیگری، برای صحت نیازمند شرایطی است. اگر از ابتدا این شرایط رعایت نشده باشد، عقد باطل محسوب می شود و هیچ اثر حقوقی از جمله تعلق مهریه بر آن مترتب نخواهد بود. زمانی که عقد نکاحی از همان ابتدا باطل باشد و میان زوجین نزدیکی هم صورت نگرفته باشد، زن هیچ حقی بر مهریه ندارد. بطلان عقد می تواند دلایل متعددی داشته باشد؛ مانند ازدواج با محارم، ازدواج دوم زن شوهردار بدون طلاق از همسر اول، یا ازدواج در زمان عده طلاق رجعی. در چنین مواردی، چون عقد از اساس صحیح نبوده، مهریه ای نیز به زن تعلق نمی گیرد و اگر مبلغی به عنوان مهریه دریافت کرده باشد، مرد می تواند آن را مسترد کند.

بر اساس ماده ۱۰۸۹ قانون مدنی، هرگاه عقد نکاح باطل باشد و نزدیکی واقع نشده باشد، زن حق مهر ندارد.

اما اگر در یک عقد باطل، نزدیکی صورت گرفته باشد، مسئله متفاوت است. در این صورت، ممکن است مهرالمثل (مهریه ای که بر اساس شأن زن تعیین می شود) به زن تعلق بگیرد، به خصوص اگر زن از بطلان عقد بی اطلاع بوده باشد.

۲. فسخ نکاح پیش از نزدیکی

گاهی اوقات عقد نکاح صحیحاً منعقد می شود، اما به دلیل وجود برخی عیوب مشخص در یکی از زوجین، طرف دیگر حق فسخ نکاح را پیدا می کند. این عیوب، که در قانون مدنی تصریح شده اند (مانند عنن یا ناتوانی جنسی در مرد؛ یا جذام و برص در زن)، به طرف مقابل این امکان را می دهند که بدون نیاز به طلاق، عقد را به هم بزند. اگر فسخ نکاح پیش از وقوع نزدیکی صورت گیرد، زن مستحق دریافت هیچ مهریه ای نخواهد بود. دلیل این امر آن است که با فسخ عقد قبل از شروع زندگی مشترک به معنای کامل، ماهیت حق مهریه که برای پایداری زندگی زناشویی در نظر گرفته شده بود، منتفی می شود. یک استثناء مهم در این زمینه وجود دارد: در صورتی که فسخ نکاح به دلیل عنن (ناتوانی جنسی مرد) باشد، زن مستحق نصف مهریه تعیین شده است، حتی اگر نزدیکی صورت نگرفته باشد. این حالت، تنها استثناء بر قاعده فسخ قبل از نزدیکی محسوب می شود.

ماده ۱۱۰۱ قانون مدنی در این باره بیان می دارد: «هرگاه عقد نکاح قبل از نزدیکی به جهتی فسخ شود، زن حق مهریه ندارد مگر در صورت عنن که نصف مهر به او تعلق می گیرد.»

۳. فوت یکی از زوجین قبل از تعیین مهریه و قبل از نزدیکی (در عقد دائم)

در عقد دائم، این امکان وجود دارد که مهریه در هنگام عقد تعیین نشده باشد و تعیین آن به آینده موکول شود یا اصلاً تعیین نشود (که اصطلاحاً به آن مفوضه البضع گفته می شود). در چنین حالتی، اگر پیش از آنکه نزدیکی بین زوجین واقع شود و قبل از تعیین مهرالمسمی (مهریه مشخص شده)، یکی از زوجین فوت کند، زن مستحق هیچ مهریه ای نخواهد بود. این وضعیت با حالتی که پس از نزدیکی و قبل از تعیین مهریه، فوت اتفاق می افتد، متفاوت است. در حالت دوم، زن مستحق مهرالمثل خواهد شد. بنابراین، شرط اصلی برای عدم تعلق مهریه در این مورد، همزمانی فوت با عدم تعیین مهریه و عدم وقوع نزدیکی است.

این مورد بر اساس ماده ۱۰۸۸ قانون مدنی است که می گوید: «هرگاه در عقد دائم مهر ذکر نشده یا غیر معین باشد و قبل از تعیین مهر و قبل از نزدیکی زوج یا زوجه فوت کند، زن مستحق هیچ مهری نیست.»

۴. بذل (بخشش) تمام مهریه توسط زن

زن به عنوان مالک مهریه، این حق را دارد که با اراده و رضایت کامل خود، تمام یا بخشی از مهریه را به شوهرش ببخشد. این بخشش می تواند به دو صورت کلی اتفاق بیفتد:

• ابراء ذمه: در این حالت، زن به طور دائم و غیر قابل برگشت، حق مطالبه مهریه را از ذمه شوهر ساقط می کند. پس از ابراء، زن دیگر نمی تواند به مهریه رجوع کند.
• هبه مهریه: در هبه، زن مهریه را به شوهر می بخشد، اما طبق قواعد هبه، در صورتی که عین موهوبه (مهریه) همچنان موجود باشد و مرد در آن تصرفی نکرده باشد، زن این امکان را دارد که از بخشش خود رجوع کند.

برای اینکه بخشش مهریه معتبر و قابل استناد باشد، لازم است که حتماً به صورت کتبی و رسمی (مثلاً در محضر اسناد رسمی) انجام شود یا حداقل در دادگاه به صورت اقرار رسمی ثبت گردد. رضایت کامل زن در این امر از اهمیت بالایی برخوردار است و هرگونه فشار یا اکراه، اعتبار این بخشش را خدشه دار می کند.

۵. طلاق خلع و مبارات

طلاق خلع و مبارات از انواع طلاق های باین هستند که در آن زن با بخشیدن مالی به شوهر خود، رضایت او را برای طلاق جلب می کند. در این نوع طلاق ها، مهریه ممکن است به طور کامل یا جزئی توسط زن بخشیده شود.

• طلاق خلع: در این نوع طلاق، زن به دلیل کراهت شدید و تنفر از شوهر خود، مالی را به او می بخشد (معمولاً تمام یا بخشی از مهریه) تا مرد را راضی به طلاق کند. کراهت باید یک طرفه و از سوی زن باشد.
• طلاق مبارات: در طلاق مبارات، کراهت و عدم تمایل به ادامه زندگی مشترک از سوی هر دو طرف است. در این حالت نیز زن مالی (معمولاً مهریه یا بخشی از آن) را به شوهر می بخشد.

نکته مهم در این طلاق ها این است که زن تا قبل از پایان عده طلاق، می تواند از آنچه بخشیده است (بذل) رجوع کند. در صورت رجوع زن از بذل، طلاق باطل شده و به طلاق رجعی تبدیل می شود و مهریه مجدداً به طور کامل قابل مطالبه خواهد بود. بنابراین، تا زمانی که زن از بذل خود رجوع نکند، مهریه به او تعلق نمی گیرد.

مواردی که مهریه به طور جزئی (نصف) به زن تعلق می گیرد

در برخی شرایط، مهریه به طور کامل ساقط نمی شود، اما میزان آن به نصف کاهش می یابد. این مورد، یکی از مهم ترین استثنائات بر اصل مالکیت کامل مهریه است.

۱. طلاق قبل از نزدیکی (رابطه زناشویی) و تعیین مهریه

یکی از رایج ترین مواردی که مهریه به طور کامل به زن تعلق نمی گیرد و به نصف کاهش می یابد، زمانی است که در یک عقد صحیح دائم یا موقت، مهریه به طور مشخص تعیین شده باشد، اما قبل از اینکه نزدیکی یا رابطه زناشویی بین زوجین واقع شود، مرد همسر خود را طلاق دهد. در این حالت، زن مستحق دریافت نصف مهریه تعیین شده خواهد بود.

این حکم بر اساس ماده ۱۰۹۲ قانون مدنی است که صراحتاً می گوید: «هرگاه شوهر قبل از نزدیکی زن خود را طلاق دهد، زن مستحق نصف مهر خواهد بود. و اگر شوهر بیش از نصف مهر را قبلاً داده باشد، حق دارد مازاد از نصف را عیناً یا مثلاً یا قیمتاً استرداد کند.»

بنابراین، اگر مردی همسرش را قبل از نزدیکی طلاق دهد، حتی اگر زن تمام مهریه را از قبل دریافت کرده باشد، مرد حق دارد که مازاد بر نصف مهریه را از او پس بگیرد. این قانون به منظور جلوگیری از تضییع حقوق مرد و حفظ تعادل در روابط مالی زوجین پیش بینی شده است.

پاسخ به باورهای غلط و ابهامات رایج درباره مهریه

در جامعه، باورهای غلط بسیاری در خصوص مهریه و شرایط عدم تعلق آن وجود دارد که لازم است با استناد به قانون، به آن ها پاسخ داد.

۱. آیا خیانت زن باعث از بین رفتن مهریه می شود؟

این یکی از شایع ترین باورهای غلط در میان مردم است که اغلب باعث ایجاد مشکلات حقوقی و سوءتفاهم می شود. پاسخ صریح و قانونی این است که خیر، خیانت زن به هیچ عنوان باعث از بین رفتن حق مهریه او نمی شود. مهریه، همانطور که پیشتر گفته شد، یک حق مالی است که به محض جاری شدن صیغه عقد نکاح به زن تعلق می گیرد و ربطی به رفتار اخلاقی یا سوء رفتار او در طول زندگی مشترک ندارد. حتی اگر زن مرتکب جرم خیانت یا رابطه نامشروع شده باشد، این موضوع تنها از جنبه کیفری قابل پیگیری است و بر حق مالی او نسبت به مهریه تأثیری نمی گذارد. قانون گذار، مهریه را مستقل از عملکرد اخلاقی زن در نظر گرفته است.

۲. آیا عدم تمکین (ناشزه بودن) زن، مهریه را ساقط می کند؟

یکی دیگر از باورهای نادرست، ارتباط بین عدم تمکین زن و سقوط مهریه است. پاسخ قاطع به این سوال نیز خیر است. عدم تمکین زن (چه تمکین عام به معنای عدم ایفای وظایف زناشویی و سکونت در منزل مشترک، و چه تمکین خاص به معنای عدم برقراری رابطه زناشویی) تنها باعث سقوط حق نفقه زن می شود و تأثیری بر حق او برای دریافت مهریه ندارد. زن ناشزه، همچنان مالک مهریه خود است و می تواند آن را مطالبه کند. حق نفقه و حق مهریه دو مقوله حقوقی کاملاً جداگانه هستند و هر یک قوانین و شرایط خاص خود را دارند.

۳. شرط ضمن عقد (مثلاً اسقاط مهریه در صورت وقوع خیانت)

برخی از زوجین تلاش می کنند تا با گنجاندن شروطی خاص در ضمن عقد نکاح، مسائلی مانند خیانت یا عدم تمکین را به مهریه مرتبط سازند (مانند شرط اسقاط مهریه در صورت وقوع خیانت). اعتبار چنین شروطی در فقه و قانون مورد بحث و تفسیرهای متفاوتی است. به طور کلی، شروط ضمن عقد باید مشروع، معقول و قابل اجرا باشند و با مقتضای ذات عقد (که ازدواج است) منافاتی نداشته باشند. از آنجایی که مهریه یک حق مالی مستقل است، اسقاط آن به شرط وقوع عملی در آینده که ماهیت حقوقی متفاوتی دارد، ممکن است از نظر دادگاه ها مورد پذیرش قرار نگیرد یا اعتبار قانونی آن زیر سوال برود. در این زمینه، مشاوره با وکیل متخصص حقوق خانواده و آگاهی از رویه قضایی، از اهمیت بالایی برخوردار است.

مفاهیم مرتبط با مهریه

در کنار مفهوم اصلی مهریه، واژگان و اصطلاحات دیگری نیز در نظام حقوقی ایران وجود دارند که با مهریه در ارتباط بوده و شناخت آن ها می تواند به درک بهتر وضعیت مهریه کمک کند.

۱. تفاوت مهرالمسمی (مهریه عادی) و مهرالمثل

در سیستم حقوقی ایران، مهریه می تواند به دو صورت کلی «مهرالمسمی» و «مهرالمثل» تعیین یا مستحق شود. درک تفاوت میان این دو مفهوم برای هر زوجی ضروری است.

عنوان	مهرالمسمی (مهریه عادی)	مهرالمثل
تعریف	مهریه ای که هنگام عقد با توافق زوجین تعیین و در سند ازدواج ثبت می شود.	مهریه ای که در صورت عدم تعیین در عقد، و وقوع نزدیکی، دادگاه بر اساس شأن زن و عرف تعیین می کند.
زمان تعیین	همزمان با عقد نکاح	پس از عقد و معمولاً پس از وقوع نزدیکی (در صورت عدم تعیین مهرالمسمی)
مبنا و معیار	توافق و اراده طرفین	موقعیت اجتماعی، سن، تحصیلات، وضعیت خانوادگی زن و عرف جامعه
نوع عقد	در عقد دائم و موقت (تعیین آن در عقد موقت ضروری است)	معمولاً در عقد دائم بدون تعیین مهریه یا در عقد باطل همراه با نزدیکی
لزوم رضایت	با رضایت کامل زن و مرد مشخص می شود.	بدون نیاز به توافق قبلی، توسط دادگاه تعیین می شود.
امکان تغییر	فقط با توافق دو طرف پس از عقد ممکن است (مثلاً در قالب ابراء یا هبه).	با رأی دادگاه و بدون نیاز به توافق مستقیم زوجین تغییر می کند.
شرایط استحقاق	زن پس از عقد مالک آن می شود و قابل مطالبه است (کامل یا نصف).	فقط اگر نزدیکی انجام شده باشد، قابل مطالبه است.

مهرالمتعه

مهرالمتعه یکی دیگر از مفاهیم مرتبط با مهریه است که کمتر از مهرالمسمی و مهرالمثل کاربرد دارد. این مهریه زمانی به زن تعلق می گیرد که در عقد دائم، مهریه تعیین نشده باشد (نه مهرالمسمی و نه مهرالمثل) و مرد قبل از وقوع نزدیکی، زن خود را طلاق دهد. در این حالت، دادگاه بر اساس وضعیت مالی و توانایی مرد، مبلغی را به عنوان مهرالمتعه برای زن تعیین می کند. این مبلغ، نه بر اساس شأن زن بلکه بر اساس وضعیت مالی و درآمد مرد مشخص می شود.

۲. وضعیت مهریه در عقد موقت (متعه)

عقد موقت، که در فقه اسلامی و قوانین ایران به متعه نیز شهرت دارد، تفاوت های اساسی با عقد دائم دارد که در زمینه مهریه نیز خود را نشان می دهد. مهمترین تفاوت این است که در عقد موقت، تعیین مهریه در هنگام عقد، یک رکن اساسی و شرط صحت عقد است. به این معنا که اگر در عقد موقت، مهریه ای تعیین نشود، عقد باطل خواهد بود و هیچ اثری از آن مترتب نمی شود. این در حالی است که در عقد دائم، عدم تعیین مهریه باعث بطلان عقد نمی شود، بلکه تکلیف مهریه به مهرالمثل یا مهرالمتعه محول می گردد.

در عقد موقت، زن به محض انعقاد عقد و تعیین مهریه، مالک تمام آن می شود و این حق را دارد که آن را مطالبه کند. نکته حائز اهمیت دیگر این است که در عقد موقت، حتی اگر نزدیکی بین زوجین صورت نگیرد، مهریه به طور کامل به زن تعلق می گیرد. این امر برخلاف عقد دائم است که در صورت طلاق قبل از نزدیکی، مهریه به نصف کاهش می یابد. مگر اینکه در شرایط خاص و باطل بودن عقد (که ناشی از عدم تعیین مهریه یا سایر شرایط بطلان باشد) یا فسخ نکاح، مهریه ساقط شود. این تفاوت ها، نشان دهنده اهمیت ویژه مهریه و نحوه تعیین آن در عقد موقت است و لزوم آگاهی از جزئیات آن را برای زوجین بیش از پیش نمایان می سازد.

در عقد موقت، تعیین مهریه در زمان عقد نه تنها یک حق مالی، بلکه شرط صحت عقد است و بدون آن، عقد باطل می شود.

نتیجه گیری و توصیه پایانی

مهریه به عنوان مهم ترین حق مالی زن در عقد نکاح، پشتوانه و حمایتی قانونی برای او محسوب می شود. در این مقاله به این موضوع پرداخته شد که مهریه در چه صورتی به زن تعلق نمیگیرد و بررسی شد که این حق، هرچند به محض عقد ایجاد می شود، اما دارای استثنائاتی است که می تواند منجر به عدم تعلق کامل یا جزئی آن گردد. بطلان عقد نکاح پیش از نزدیکی، فسخ نکاح قبل از نزدیکی (به جز در مورد عنن مرد)، فوت یکی از زوجین قبل از تعیین مهریه و قبل از نزدیکی، بخشش مهریه توسط زن، و طلاق های خلع و مبارات از جمله مهم ترین مواردی هستند که بر حق مهریه زن تأثیر می گذارند.

همچنین، مشخص شد که باورهای رایجی مانند تأثیر خیانت یا عدم تمکین زن بر مهریه، از نظر قانونی فاقد اعتبار هستند و اینگونه رفتارها به خودی خود باعث سقوط مهریه نمی شوند. پیچیدگی های حقوقی و جزئیات مربوط به هر یک از این موارد، نشان دهنده لزوم کسب آگاهی صحیح و مستند است. در چنین مسیر پر فراز و نشیبی، یک اشتباه کوچک می تواند تبعات جبران ناپذیری به همراه داشته باشد.

بنابراین، اکیداً توصیه می شود که پیش از هرگونه اقدام حقوقی، به خصوص در مسائل حساسی مانند مهریه و اختلافات خانوادگی، حتماً با یک وکیل متخصص و باتجربه در امور خانواده مشاوره نمایید. یک وکیل کارآزموده می تواند با بررسی دقیق شرایط پرونده شما، بهترین راهکار قانونی را ارائه داده و از تضییع حقوق شما جلوگیری کند.